Περί ηθικής της πράξης
«Μιλάμε για έναν σπουδαίο σκηνοθέτη και ηθοποιό. Ο κάθε άνθρωπος έχει το δικό του σχέδιο ζωής. Για κάποιο λόγο συνέβησαν όλα αυτά», είπε η Ελισάβετ Κωνσταντινίδου (κάνοντάς μας να αναρωτηθούμε ποιο ήταν το «σχέδιο ζωής» του κ. Φιλιππίδη στο οποίο αναφέρεται).
Όχι, όχι, δεν ονειρεύεστε έναν εφιάλτη και δε μπορείτε να κάνετε zapping. Η πραγματικότητα δεν αλλάζει, κάνει όμως replay. Αυτά συμβαίνουν στη σφαίρα του φροϋδικού συνειδητού και όχι στα βάθη του ασυνείδητου, όσο και αν το ευχόμαστε. Ηθική και ήθος. Το αιώνιο δίδυμο. Γνώρισμα θεϊκό που επέδειξε ο Ηρακλής διαλέγοντας τη δύσκολη ατραπό της αρετής, ε; Έτσι δε μας έλεγαν σαν ήμασταν παιδιά; Τώρα όμως που είμαστε ενήλικα, τι είναι ηθική, αλήθεια;
Μύστες και θρησκείες, νομοθέτες, νομικοί και νόμοι και λογοτεχνικά έργα, φιλόσοφοι όπως ο Πλάτωνας και ο αντιδραστικός μαθητής του Αριστοτέλης, ο Καντ και ο Χιουμ (οι οποίοι προαναφερθέντες έχουν με τα κλασσικά πλέον έργα τους αποτελέσει τους πυλώνες αυτού του φιλοσοφικού τομέα της ζωής μας) καταπιάστηκαν με την απάντηση στο ερώτημα ορισμού της ηθικής. Θα παραθέσω όμως για λόγους ακριβοδικίας το γνωστό σε όλους από τα αρχαία του ελληνικού συστήματος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ορισμό του Αριστοτέλη για την ηθική. Στο έργο του λοιπόν Ηθικά Νικομάχεια (όπου πραγματεύεται ηθικά ζητήματα), αφιερωμένο στον πρόωρα τεθνεώτα γιο του Νικόμαχο, για να φθάσει στην αρετή ο άνθρωπος έπρεπε με έθος (συνήθεια) να ασκεί και να υπερασπίζεται το ήθος του (για αυτό κατά το φιλόσοφο έθος και ήθος ετυμολογικά είναι συγγενείς όροι). Συνεπώς από τον ορισμό του Αριστοτέλη διαφαίνεται ένα γνώρισμα της ηθικής, το οποίο είναι η πρακτική (σε πράξεις δηλαδή) και επαναλαμβανόμενή της εφαρμογή. Με αυτό τον τρόπο την αποκτά ο άνθρωπος και μπορεί να χαρακτηριστεί «ηθικός-καλός», δηλαδή να συνηθίσει δια της μέσης οδού να κάνει ηθικές πράξεις ή οι πράξεις του να διέπονται από ήθος.
Από τα παραπάνω λοιπόν προσεγγιστικά σπαράγματα του ορισμού της ηθικής αντιλαμβανόμαστε πώς έχουν τα πράγματα συνεπειοκρατικά (που θα πει και αιώνες αργότερα ο πατέρας της κοινωνιολογίας Καντ). Ο άνθρωπος δηλαδή δεν μπορεί ηθικά να διαχωριστεί από το έργο του. Το έργο του είναι η αντανάκλασή του. Ο σκοπός λοιπόν, δεν αγιάζει τα μέσα αμοραλιστές, μακιαβελιστές μου, διότι αν το ασπαστείτε αυτό θα μείνετε ηγεμόνες, δηλαδή απολιθώματα μιας εποχής που σας ξεπέρασε και στην οποία ως ξενιστές μη αφομοιωμένοι, θα παρασιτείτε. Δεν είμαστε άλλο από αυτό που πράττουμε. Το ποιόν της πράξης προσδιορίζει το ποιόν του υποκειμένου της. Ή αλλιώς, για να παραλλάξω μια γνωστή ρήση «είμαστε ό,τι πράττουμε». Δεν έχουν λοιπόν θέση στον κόσμο της ύπαρξης ασυδοσίες που δυστυχώς ειπώθηκαν (με αφορμή τις αποκαλύψεις περιστατικών κακοποίησης στο χώρο του θεάτρου) του τύπου «μπορεί να είχε αυτές τις αδυναμίες -«αδυναμίες», έτσι ισοπεδωτικά και επαίσχυντα βαπτίζονται πράξεις συθέμελης κηλίδωσης της προσωπικότητας και ψυχής των θυμάτων- αλλά υπήρξε εξαιρετικός επαγγελματίας. Να τα διαχωρίζουμε αυτά». Όπως είδαμε όμως ο διαχωρισμός αυτός της προσωπικότητας από τις πράξεις δεν υφίσταται. Αναπόδραστα, ό,τι είμαστε αυτό θα πράξουμε και ό,τι πράττουμε αυτό είμαστε (αμφίδρομη σχέση) θα ξαναπώ.
Ωραίες οι θεωρίες, όμως για να αποκτήσουν μια κάποια ισχύ θα είναι δέον να βασίζονται σε παρατηρήσεις γεγονότων της πραγματικότητας, όπως θα ισχυριστούν μεθοδολογικά οι διαφωτιστές. Συνεπώς για να υποστηρίξουμε το δόγμα-θεωρία ότι η ηθική της προσωπικότητας προέχει των πάντων (καθώς καθορίζει το χαρακτηρισμό του ατόμου) θα ακροασθούμε μέσα από το στηθοσκόπιο της ιστορίας και νομικής των κοινωνικών-ανθρωπιστικών επιστημών το σφυγμό της κοινωνικής πραγματικότητας.
Θα αντλήσω τα παραδείγματα από το χρυσό αιώνα, το φωτοδότη πνεύματος και πολιτισμού καθολικά αποδεκτό. Κλασσική αρχαιότητα λοιπόν. Αρχικά στην υποδειγματική αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου π.Χ. αιώνα, υπήρχε ο θεσμός των δοκιμασιών για τους λαϊκούς άρχοντες (η ανάδειξη στο αξίωμα Αθηναίων και μόνο ενηλίκων αρρένων πολιτών γινόταν με κλήρωση). Η διάρκεια θητείας ετήσια ή έναυσια θα έλεγαν. Στο τέλος της θητείας περνούσαν τις λεγόμενες δοκιμασίες, κάτι δηλαδή θα το πω για χάρη συντομίας, σαν ένα λαϊκό δικαστήριο στο οποίο κρίνονταν ηθικά για τα πεπραγμένα τους ως άρχοντες. Από ηθική αξιολόγηση περνούσαν οι άρχοντες και πριν την ανάδειξή τους στο αξίωμα (βλ. Λυσίας Υπέρ του Μαντιθέου). Άρα γίνεται θεωρώ κατανοητό από αυτό το παράδειγμα πως στην αρχαιότητα το ήθος των πράξεων προείχε των αποτελεσμάτων τους. Και για τους δύσπιστους ακολουθούν και άλλα ιστορικά παραδείγματα, πιο γνωστά: ο Σόλων ο αρχιτέκτων των βάσεων της αθηναϊκής δημοκρατικής πολιτείας υπερασπίστηκε το ήθος του όταν αντί να δρέψει τους καρπούς του έργου του έφυγε για 10 χρόνια ούτως ώστε να λειτουργήσει απρόσκοπτα το πολίτευμα. Επίσης πόσοι λαμπροί άρχοντες, μαραθωνομάχοι και σαλαμινομάχοι, ανάμεσά τους ο Μιλτιάδης και ο Θεμιστοκλής, δέχτηκαν λόγω ηθικών παραβάσεων (π.χ. ο Θεμιστοκλής άφησε μετά τη λήξη της ναυμαχίας στη Σαλαμίνα άταφα τα πτώματα των «πεσόντων», μέγιστη παράβαση του ηθικού τότε κώδικα) των επιτυχημένων κατά τα άλλα πεπραγμένων τους ποινές. Άρα στην αρχαιότητα το ήθος ήταν σε υψηλότερη θέση στην αξιακή κλίμακα από το αποτέλεσμα των πράξεων. Και καλός καγαθός ήσουν, δηλαδή πληρούσες το ιδανικό της καλοκαγαθίας, μόνο όταν συνδύαζες ήθος στα λόγια και στις πράξεις, είχες συνέπεια.(συν+έπος, οι πράξεις συμβάδιζαν με τα λόγια). Οι πράξεις δηλαδή αποτελούσαν αντιπροσωπευτικό δείγμα της ποιότητας και της ηθικής της προσωπικότητας του ατόμου και δεν υπήρχε διαχωρισμός.
Νομικά και νομολογικά (το δίκαιο επί τοις πράγμασι θα λέγαμε) τι ισχύει ως προς τη σημασία της ηθικής στις πράξεις μας; Τα χρηστά ήθη, δηλαδή είναι αόριστη νοµική έννοια, που αφορά ολόκληρη την έννοµη τάξη και το σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων. Είναι ένας γνήσιος περιορισµός των δικαιωµάτων, ο οποίος προβλέπεται στα άρθρα 5§1 και13§2 Σ και αφορά τον τρόπο και τον σκοπό άσκησής τους. Τα χρηστά ήθη νομικά λοιπόν είναι οι απόψεις για την συµπεριφορά οι οποίες πηγάζουν από την εκάστοτε ηθική τάξη και επιβάλλονται για «να µην χάσει η συµβίωση την αξιοπρέπειά της». Είναι η ηθική η οποία αποδίδεται με τον όρο αυτό στη νομική επιστήμη (πηγή: Α. Μπότσιου). Επίσης στον ισχύοντα Αστικό κώδικα μία δικαιοπραξία είναι άκυρη αν αντιτίθεται των χρηστών ηθών (ΑΚ178) και σύμφωνα με τον ποινικό κώδικα «μία πράξη είναι άδικη όταν παραβιάζει τα χρηστά ήθη». Γίνεται θεωρώ αντιληπτό πως μέσα από αυτούς τους άμεσου ενδιαφέροντος τομείς δικαίου η θέση της σύγχρονης κοινωνίας μας ως προς την ηθική. Την προτάσσει έναντι των πάντων και την έλλειψή της από τις πράξεις τη θεωρεί απόκλιση από την έννοια του δικαίου.
Οπότε συνάγουμε όλοι εμείς από αυτά τα πραγματικά παραδείγματα (τα οποία λόγω της πραγματικής τους φύσης γίνονται τεκμήρια) ότι η κρίση της προσωπικότητάς μας δεν είναι κάτι το ανεξάρτητο από τα πεπραγμένα μας. Ο ποιοτικός χαρακτηρισμός (ποιοτικός χαρακτηρισμός εν προκειμένω είναι το περιώνυμο χονδροειδές, απλουστευμένο δίπολο «καλός ή κακός») της προσωπικότητάς μας είναι άρρηκτα συνυφασμένος με τις πράξεις μας. Αλλά και η κρίση των πράξεών μας καθορίζεται από τον ηθικό τελικά τρόπο τέλεσής τους και όχι μόνο από την τελεσφόρηση του σκοπού. Διότι εδώ που τα λέμε ως κοινωνικά όντα ο σκοπός όλων των πράξεών μας είναι στο βάθος κοινωνικός. Εν ολίγοις ο άνθρωπος δε χαρακτηρίζεται από τις πράξεις του αλλά από το ήθος, τον τρόπο τέλεσης των πράξεών του, γιατί και η ίδια πράξη από αυτό χαρακτηρίζεται ηθικά ως καλή ή κακή. Οπότε και το μεγαλύτερο επίτευγμα σε επίπεδο ικανοτήτων να επιτύχουμε, αν το πράξουμε με φαύλο, μη χρηστό τρόπο δε θεωρείται επίτευγμα. Για να αναφέρω και ένα παράδειγμα από τη σύγχρονη παγκόσμια κοινότητα, το αθλητικό ρεκόρ δεν καταγράφεται, είναι άκυρο, δεν έχει κύρος, υπόσταση, θέση στην πραγματικότητα αν έχει παραβιάσει τον ηθικό κανόνα της θεμιτής, ευγενούς άμιλλας. Τέτοια παράβαση π.χ. είναι το ντόπινγκ. Άρα στην περίπτωση του προφυλακισμένου σκηνοθέτη που υπερασπίζεται η εν λόγω ηθοποιός, δε μπορεί να είναι «εξαιρετικός επαγγελματίας» όταν το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικό αλλά ο τρόπος άσκησης (τρόπος άσκησης είναι ο τρόπος επέλευσης του αποτελέσματος) ανήθικος.
Ντετερμινιστικά, το ποιόν του αιτίου καθορίζει το ποιόν του αποτελέσματος (π.χ. κακό αίτιο, κακό αποτέλεσμα-έκβαση). Άρα είναι όχι εξαιρετικός αλλά εξαιρετέος ηθοποιός-σκηνοθέτης. Εξαιρετέος, κατά την ανάλυση των επιθέτων της αρχαίας ελληνικής κατηγορίας -τεος και -τος, σημαίνει αυτός/αυτή που πρέπει να εξαιρεθεί, να διαχωριστεί από το σύνολο, δεχόμενος τον προσήκοντα σωφρονισμό για τις νομικά αποκλίνουσες συμπεριφορές του στην περίπτωση μας. Και κάτι για το επαγγελματίας. Η λέξη επάγγελμα προέρχεται από το αρχαίο ρήμα επαγγέλλομαι, που σημαίνει ορκίζομαι. Άρα η λέξη επάγγελμα είναι ταυτόσημη ουσιαστικά και νοηματικά με τη λέξη» όρκος». Ορκίζεσαι δηλαδή ότι θα ευεργετήσεις την κοινωνία στο σύνολό της και όχι ωφελιμιστικά, δηλαδή μην πεις σα τον Μπένθαμ «να ωφελήσω όσο το δυνατόν περισσότερους και να βλάψω όσο το δυνατόν λιγότερους». Δεν υπάρχει περιθώριο «βλάβης» εις βάρος οποιουδήποτε ανθρώπου, φορέα του υψίστου αγαθού της ζωής. Ένα αγαθό (η ζωή) το οποίο και νομικά να το δούμε δεν επιδέχεται ανατολίτικης ή καπιταλιστικού τρόπου αγοραπωλησίας. Άρα ούτε καν επαγγελματίας είναι ο κατηγορούμενος καθώς αντιφατικά, προσφέρει δάκρυα χαράς με αντάλλαγμα δάκρυα θλίψης άλλων.
Συνοψίζοντας με μια αδρή παράθεση των προηγούμενων• Ο σκοπός τελικά δεν αγιάζει τα μέσα και αυτό ισχύει για τους πάντες και τα πάντα. Δεν είσαι καλός επαγγελματίας αν κάνεις καλές παραστάσεις και πίσω από τη κουΐντα γίνεσαι ένας ολετήρας προσωπικοτήτων, διότι αντιφάσκεις. Σκοπός της πράξης σου είναι η τέρψη και η ηθική παίδευση του κοινού ανθρώπου, και εσύ πίσω από τις πτυχωτές κουρτίνες με την ανήθικη παραφορά σου (δε μιλάμε για συμπεριφορά πλέον) στερείς την τέρψη και ισοπεδώνεις κάθε ηθικό φραγμό. Γιατί αυτό δε λέγεται «αδυναμία» αλλά αποδίδεται με μια άλλη λέξη αποδίδεται η οποία αρχίζει και αυτή με στερητικό «α». Όμως λόγω της παρωχημένης στρεβλής χρήσης θα την αποδώσω ως «έλλειψη ομαλότητας της προσωπικότητας».
Τέρμα λοιπόν στην εποχή της παράνοιας, του οξύμωρου και της σιωπής απέναντι στη δυσμορφία και παραφωνία που αυτό φέρει. Και δε θα απαγχονίσουμε ανθρώπους αλλά συμπεριφορές σίγουρα (το αναφέρω διότι η ηθοποιός διερωτήθηκε: «τι άλλο να κάνουμε; Να τον κρεμάσουμε;). Είναι ιστορικά επιτακτικό αν θέλουμε να τιμήσουμε τον Προμηθέα για το εξελικτό χάρισμα που μας έδωσε αυτοθυσιαστικά και να μη δικαιώσουμε τις απαισιόδοξες θεωρίες κυκλικής εξέλιξης-στασιμότητάς μας. Ας δικαιώσουμε το αισιόδοξο σενάριο εξέλιξης του Πρωταγόρα και του Δαρβίνου (χωρίς ωστόσο τον ανταγωνισμό που θέλουν να υπάρχει μεταξύ μας).
Αυτά τα ολίγα σας έγραψα σε υφολογικές συχνότητες «άκου ανθρωπάκο» (ελπίζω όχι με τόση αυστηρότητά και αδιαλλαξία όπως του Β. Ράιχ) και με αυτά τα ολίγα κολλυβογράμματα που μπορεί ένας άνθρωπος κατά τη σωκρατική παραδοχή να μάθει στη διάρκεια της ολιγοζωίας του. Και ελπίζω και με καμία αυθαιρεσία σαν και αυτή «με την οποία οι αρχαιολόγοι συμπληρώνουν τα όστρακα των αρχαίων κειμηλίων» - (Παραλλαγή του E.Sabato).
Αφιερωμένο, Ε.Δ.