Τα δικαιώματα και η φωνή των παιδιών στην κοινωνία
Το 1989 η UNESCO φέρνει μια σύμβαση για τα δικαιώματα των παιδιών, γνωστή ως Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Η Σύμβαση περιέχει 54 άρθρα που αφορούν στην ενεργή συμμετοχή των παιδιών στην κοινωνία, στην παροχή διαφόρων υπηρεσιών (π.χ. υγεία, εκπαίδευση, κτλ.) και στην προστασία τους. Παρ’ όλο που όλα τα άρθρα θεωρούνται εξίσου σημαντικά, υπάρχουν τέσσερα που αποτελούν την ‘καρδιά’ της Σύμβασης και είναι γνωστά ως ‘Γενικές Αρχές’ (General principles). Αυτά είναι το άρθρο 2 που ορίζει ότι δεν πρέπει να υπάρχουν οποιεσδήποτε διακρίσεις κατά των παιδιών με βάση την εθνικότητα, την θρησκεία, την οικογενειακή τους κατάσταση, το χρώμα, κτλ. Το άρθρο 3 που αναφέρεται στον όρο για το ‘ύψιστο/μέγιστο συμφέρον’ του παιδιού που θα πρέπει να είναι η κυρίαρχη παράμετρος όταν παίρνονται αποφάσεις για τα παιδιά. Το άρθρο 6 που ορίζει το δικαίωμα στην επιβίωση και ανάπτυξη. Σύμφωνα με αυτό το άρθρο, τα κράτη και οι κυβερνήσεις πρέπει να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν προκειμένου τα παιδιά να ζούνε και να είναι σε θέση να αξιοποιήσουν το μέγιστο των δυνατοτήτων τους. Και τέλος το άρθρο 12 που αναφέρεται στο δικαίωμα που πρέπει να έχουν τα παιδιά στο να ακούγονται και να υπάρχει σεβασμός προς τις απόψεις τους σε όλα τα θέματα που αφορούν στις ζωές τους. Για μια σύντομη περίληψη όλων των άρθρων της Σύμβασης, δείτε εδώ: https://www.unicef.org.uk/wp-content/uploads/2019/10/UNCRC_summary-1_1.pdf
Θα ήθελα να σταθώ ιδιαίτερα στο άρθρο 12 γιατί είναι ένα άρθρο που είναι συνυφασμένο με τις έννοιες της συμμετοχής και μάλιστα της ενεργής συμμετοχής και της ‘φωνής’ που θέλουμε να έχουν τα παιδιά. Σύγχρονες αντιλήψεις για το ρόλο των παιδιών στην κοινωνία υποστηρίζουν ότι πρέπει να αντιμετωπίζουμε τα παιδιά ως ικανά και σε θέση να καταλαβαίνουν και να παίρνουν αποφάσεις για ζητήματα που αφορούν στις ζωές τους. Με άλλα λόγια αναγνωρίζεται στα παιδιά ένα καθεστώς κοινωνικού εταίρου και ως τέτοιου θα πρέπει να έχουν και αντίστοιχα δικαιώματα συμμετοχής. Αυτό βέβαια είναι ‘εύκολο’ να λέγεται αλλά πιο δύσκολο να πραγματώνεται. Πώς θα μπορούσαμε να ενδυναμώσουμε την θέση των παιδιών στην κοινωνία; Και γιατί αυτό είναι σημαντικό; Στο δεύτερο ερώτημα μπορούμε να πούμε ότι έχει πολλή μεγάλη σημασία τα παιδιά να εκφράζουν τις απόψεις τους και να ακούγονται έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται και ως ‘τα όντα που είναι τώρα’ και ως ‘τα όντα που είναι να γίνουν’. Συνήθως οι συμπεριφορές μας (των ενηλίκων) τείνουν να δίνουν έμφαση σε παροχές (π.χ. εκπαίδευση, υγεία, κτλ.) και στην προστασία τους που στοχεύουν περισσότερο προς τα ‘όντα που είναι να γίνουν’. Στη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού υπάρχουν άρθρα που αντικατοπτρίζουν τα παραπάνω, δηλαδή παροχές και προστασία τα οποία είναι σαφώς πολύ σημαντικά. Αλλά εξίσου σημαντικό είναι να ενδυναμώσουμε και την ενεργή συμμετοχή τους γιατί και τα παιδιά αποτελούν μια συγκεκριμένη και διακριτή κοινωνική ομάδα.
Η Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού άνοιξε τον δρόμο προκειμένου η φωνή των παιδιών να ακούγεται και να λαμβάνεται υπόψιν παντού – με εξαίρεση το δικαίωμα ψήφου και διακυβέρνησης. Η ακαδημαϊκός Mhairi Cowden το 2016 τόνισε τη σημασία της Σύμβασης λέγοντας ότι τα δικαιώματα οριοθετούν ένα πλαίσιο μέσα στο οποίο γονείς και άλλοι ενήλικες θα μπορούσαν να εξετάζουν πολύ καλύτερα και κατά περίπτωση τον όρο για το ποιο είναι το μέγιστο συμφέρον των παιδιών – ένα όρος που ενώ έχει θετική ‘χροιά’, είναι δύσκολο να οριστεί και πολλές φορές δημιουργεί παρά λύνει προβλήματα. Τα δικαιώματα δηλαδή μπορούν να λειτουργούν σαν ‘πυξίδα’ και σημείο αναφοράς για να εξυπηρετούνται καλύτερα τα συμφέροντα των παιδιών. Πάντα όμως σε συνδυασμό και με την συμμετοχή των παιδιών.
Αυτή η ενεργή συμμετοχή των παιδιών στα δρώμενα της ζωής τους δεν ακολουθεί ένα συγκεκριμένο πρότυπο ή σχέδιο. Ούτε θα μπορούσε αλλά ούτε ενδείκνυται κιόλας. Παιδιά που ζούνε σε όλο τον κόσμο, ζούνε σε διαφορετικά κοινωνικά περιβάλλοντα που έχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ τους. Για παράδειγμα η θέση και ο ρόλος των παιδιών σε χώρες του πλούσιου Βορρά διαφέρουν πολύ με τον μάλλον φτωχό Νότο. Και αυτές ακριβώς οι διαφορές οδηγούν και σε κριτικές που βλέπουν τη Σύμβαση για τα δικαιώματα του παιδιού ως ακατάλληλη και δυσλειτουργική για όλα τα κοινωνικά πλαίσια. Παρ’ όλα αυτά η UNICEF έχει φέρει σημαντικές εκδόσεις με πληροφορίες και οδηγίες για το πως τα δικαιώματα των παιδιών και η ενεργή συμμετοχή τους μπορούν να επιτευχθούν σε διάφορα επίπεδα. Μια από αυτές τις εκδόσεις αναφέρεται στην συμμετοχή εφήβων, και είναι το αποτέλεσμα διαβουλεύσεων που είχαν οι ερευνητές/συγγραφείς της UNICEF με παιδιά ηλικίας 10 με 19 χρονών από την Ινδονησία, την Λιβυή, την Μολδαβία και την Ουκρανία. Μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η συμμετοχή παιδιών από διάφορα και διαφορετικά μεταξύ τους μέρη είναι μια προσπάθεια της UNICEF προκειμένου να καταλήξει σε μια όσο το δυνατόν συμπεριληπτική έκδοση. Η έκδοση έχει τον τίτλο: Engaged and Heard! Guidelines on Adolescent Participation and Civic Engagement (2020). Μπορείτε να βρείτε την έκδοση ολόκληρη εδώ: https://www.unicef.org/documents/engaged-and-heard-guidelines-adolescent-participation-and-civic-engagement
Η UNICEF αναγνωρίζει ότι σε πολλές κοινωνίες οι έφηβοι δεν έχουν ευκαιρίες να εκφράσουν τις απόψεις τους. Σε κοινωνίες που έχουν τέτοια δικαιώματα αυτή η συμμετοχή μπορεί να είναι είτε σε συμβουλευτικό επίπεδο είτε σε συνεργατικό επίπεδο είτε να βασίζεται σε πρωτοβουλίες των εφήβων. Στα δυο πρώτα επίπεδα η πρωτοβουλία και ο ‘έλεγχος’ της συμμετοχής των εφήβων βρίσκεται κατά κύριο λόγο με τους ενήλικες. Στο συμβουλευτικό επίπεδο η συμμετοχή των παιδιών έχει μάλλον συμβολικό ρόλο αφού οι πιθανότητες να επιδράσουν στο τελικό αποτέλεσμα είναι πολύ χαμηλές. Στο συνεργατικό επίπεδο, που και πάλι η πρωτοβουλία των κινήσεων βρίσκεται υπό τον έλεγχο του ενήλικα, υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα τα παιδιά να επηρεάσουν, ακόμη και να προκαλέσουν αντιδράσεις, και στην διαδικασία και στο τελικό αποτέλεσμα. Στο τρίτο επίπεδο τα παιδιά έχουν την πρωτοβουλία των κινήσεων από την αρχή μέχρι το τέλος και οι ενήλικες έχουν τον ρόλο του διευκολυντή. Η επιλογή κάποιου από αυτά τα μοντέλα συμμετοχής ή μιας μίξης αυτών εξαρτάται από τις γνώσεις και ικανότητες των ενηλίκων όπως επίσης και από το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον στο οποίο δραστηριοποιούνται παιδιά και ενήλικες.
Στην Ελλάδα η UNICEF είχε την πρωτοβουλία να ξεκινήσει Κέντρα για τα δικαιώματα του παιδιού σύμφωνα με την Ετήσια Έκθεση της UNICEF για τα δικαιώματα του παιδιού του 2023 – δείτε εδώ για ολόκληρη την ‘Εκθεση: https://www.unicef.org/media/152026/file/Greece-2023-COAR.pdf. Στόχος είναι να δημιουργηθούν 13 τέτοια κέντρα. Σκοπός τους είναι να προωθήσουν τα δικαιώματα των παιδιών στις κοινότητές τους, να παράγουν γνώσεις με ‘χειροπιαστά’ δεδομένα για το πως τα παιδιά βιώνουν τα δικαιώματά τους και να ενσωματωθούν τελικά τα δικαιώματα των παιδιών στα προγράμματα ακαδημαϊκών σπουδών – αυτό το τελευταίο είναι ήδη διαδεδομένο σε πολλά Αγγλικά ακαδημαϊκά προγράμματα. Το 2023 εγκαινιάστηκαν δύο τέτοια κέντρα, το ένα στην Θεσσαλονίκη και το άλλο στην Πάτρα, με προοπτική να ακολουθήσουν και τα υπόλοιπα 11 από το 2024 και ύστερα. Αυτή είναι σίγουρα μια πολύ καλή πρωτοβουλία, που θα βοηθήσει τα δικαιώματα των παιδιών να γίνουν ευρέως πιο γνωστά στη χώρα μας και να προωθήσουν ουσιαστικά την συμμετοχή των παιδιών στις ζωές τους με δυνατή φωνή. Οψόμεθα λοιπόν!
