Πόσο woke μάς επιτρέπεται να είμαστε;
‘Woke’, ‘anti-woke’ είναι όροι που έχουν μπει αρκετά στο καθημερινό λεξιλόγιό μας. Ακούγονται και γράφονται από πολιτικούς, δημοσιογράφους, συγγραφείς, εξυπηρετώντας στόχους διαφορετικούς και πολλές φορές αντιφατικούς. Για την αριστερά ο όρος ‘Woke’ σηματοδοτεί μια αφύπνιση σε θέματα ισότητας και διαφορετικότητας. Για την δεξιά ο όρος σηματοδοτεί μάλλον μια κουλτούρα ‘πολιτικής ορθότητας’ που κούρασε και οδηγεί σε ακραίες θέσεις.
Η σημασία του όρου όπως εκφράζεται από την αριστερά είναι ριζωμένη σε καταστάσεις βαθιάς ανισότητας. Από τις αρχές του 20ού αιώνα ο όρος ‘Woke’ χρησιμοποιήθηκε για κοινωνικά και πολιτικά θέματα που αφορούσανε στην ζωή των Αφρο-αμερικανών. Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να καταλάβουμε ότι ο όρος ήρθε για να κινητοποιήσει θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης, αναγνωρίζοντας τα προνόμια των λευκών έναντι των μαύρων και ζητώντας ακόμη και αποζημιώσεις για αυτές τις χρόνιες καταπατήσεις δικαιωμάτων. Με άλλα λόγια, ο όρος έφερε αλλαγές στον τρόπο που επιλέγουμε να βλέπουμε την πραγματικότητα ή καλύτερα τις πραγματικότητες που βιώνουν άνθρωποι διαφορετικοί μεταξύ τους. Η δε διαφορετικότητα δεν είναι έννοια που αναφέρεται σε προτιμήσεις και χόμπυ που επιλέγουν οι άνθρωποι συνειδητά στην ζωή τους αλλά σε δομικά χαρακτηριστικά τους (π.χ. εθνικότητα, φύλο, χρώμα, θρήσκευμα, σεξουαλικότητα, κτλ.) για τα οποία δεν μπορούν να έχουν απαραίτητα επιλογή.
Η διαφορετικότητα και οι ‘πολλαπλές πραγματικότητες’ είχαν αρχίσει ήδη από την δεκαετία του 1960 να υπολογίζονται ως σημαντικοί παράγοντες στις ζωές των ανθρώπων. Αυτό φαίνεται μέσα από κοινωνικά κινήματα που άρχισαν να αναπτύσσονται την συγκεκριμένη δεκαετία (π.χ. το κίνημα για τα ατομικά δικαιώματα – Civil Rights movement – το δεύτερο κύμα φεμινισμού που επικεντρωνόταν σε θέματα ισότητας και διακρίσεων, κτλ.). Πέραν των κοινωνικών κινημάτων όμως άρχισε μια κινητοποίηση επίσης στον πανεπιστημιακό και ερευνητικό χώρο των κοινωνικών επιστημών με την περαιτέρω ανάπτυξη της λεγόμενης ‘ποιοτικής’ έρευνας σε αντίθεση με την κυριαρχούσα ‘ποσοτική’ έρευνα. ‘Ποιοτική’ έρευνα είναι η έρευνα που έχει ως θεμέλιο της την ιδέα του ‘ερμηνευτισμού’. Ενδιαφέρεται να ερευνήσει το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται την ζωή τους, την δουλειά τους, τις διάφορες εμπειρίες που έχουν μέσα στα συγκεκριμένα κοινωνικά, πολιτικά, ιστορικά, πολιτισμικά πλαίσια που ζούνε. Αυτό σημαίνει ότι η αντίληψη που έχουμε για τις ζωές μας, προσδιορίζει και την πραγματικότητά μας. Κατά συνέπεια δεν μπορεί να υπάρχει μόνο μια πραγματικότητα που κάποιος ερευνητής θα την ‘ανακαλύψει’. Στην παράδοση της ποιοτικής έρευνας, ο ερευνητής ‘οικοδομεί’ μαζί με τους συμμετέχοντες την πραγματικότητά τους. Αυτή η διαδικασία ‘οικοδόμησης’ δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση γιατί εμπλέκονται πολλοί παράγοντες όπως κοινωνικές δομές, συσχετισμοί εξουσίας, οι αξίες μας, τα ‘θέλω’ μας, οι ανάγκες μας, κτλ. Γι’ αυτό και υπάρχει μεγάλη επιστημονική αρθρογραφία και βιβλιογραφία για το ‘πώς’ ερευνητές κοινωνικών επιστημών μπορούν να επιτύχουν κάτι τέτοιο με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.
Η διαφορετικότητα λοιπόν και το ‘woke’ είναι έννοιες πολύ κοντά η μία στην άλλη. Και οι δύο έννοιες είναι σχετικά πρόσφατες αλλά έχουν και βαθιά δυνατές καταβολές που σε καμιά περίπτωση δεν μπορούν – και δεν πρέπει – να αγνοηθούν, να παραποιηθούν και να ‘καταντήσουν’ συνθήματα οποιασδήποτε πολιτικής παράταξης και ιδεολογίας. Το ‘woke’ κίνημα είναι συνέχεια των κινημάτων που άρχισαν τον 20ο αιώνα και σκοπό έχει να μας κρατά ΄αφυπνισμένους’ για το πώς ‘εμείς’ και οι ‘άλλοι’ συνυπάρχουμε. Μας κρατά ‘αφυπνισμένους’ για να δούμε τις αλλαγές που έρχονται, για να διεκδικήσουμε αλλαγές για ‘μας’ και για τους ‘άλλους’. Ειδικά για εκείνους τους ‘άλλους’ που είναι περιθωριοποιημένοι και οι φωνές τους είτε δεν ακούγονται είτε χάνονται. Για παράδειγμα ο όρος ‘intersectionality’ είναι ένα από τα προοδευτικά επακόλουθα του ‘woke’ και υποδηλώνει μεταξύ των άλλων μια τέτοια αδυναμία ‘φωνής’. ‘Intersectionality’ είναι μια έννοια που περιγράφει πώς κοινωνικές κατηγορίες (πχ. φύλο, τάξη, ικανότητες, σεξουαλικότητα, κτλ.) ΄τέμνονται’ και συναντιούνται μεταξύ τους με αποτέλεσμα να δημιουργούν ακόμη πιο δυσμενείς συνθήκες πραγματικότητας για κάποιους ανθρώπους (π.χ. να είσαι γυναίκα, να είσαι ομοφυλόφιλη και με κάποια αναπηρία). Έτσι, το ‘woke’ μάς επιτρέπει να αξιολογούμε πιο ολοκληρωμένα μεγάλα και σοβαρά θέματα όπως η εκπαίδευση, η κλιματική αλλαγή, η τεχνητή νοημοσύνη. Για παράδειγμα, μεγάλο μέρος της συζήτησης για την ‘ηθική’ χρήση της τεχνητής νοημοσύνης βασίζεται σε αρχές της ‘woke’ κουλτούρας και του ‘intersectionality’. Ακούμε συχνά να λέγεται πόσο προσεκτικοί πρέπει να είμαστε για το ‘ποιανού’ φωνή/πραγματικότητα/προκαταλήψεις θα αποτελέσουν τα δεδομένα που θα τροφοδοτήσουν την τεχνητή νοημοσύνη γιατί αυτό θα έχει σοβαρές συνέπειες στην λειτουργία της τεχνητής νοημοσύνης.
Το ‘woke’ δεν είναι σύνθημα, δεν είναι ‘μόδα’, δεν περιορίζεται στην ‘πολιτική ορθότητα’ και δεν διδάσκεται όπως τα μαθηματικά. Το ‘woke’ ενσαρκώνεται. Είναι τρόπος σκέψης, είναι στάση ζωής που μας βοηθά να καταλάβουμε την εξέλιξη του κόσμου, να αντιληφθούμε τις προκαταλήψεις μας και να τις ελέγξουμε με εν-συναίσθηση.
