Τι λένε οι ερευνητές για τα όνειρα;
- tempo team
- ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΜΑΣ
Πάμπολλα όνειρα μας μπάζουν στη χώρα του παραμυθιού, όπου μια πέτρα μπορεί να γίνεται γλύκισμα, μια μητέρα να μεταμορφώνεται σε κακιά μάγισσα, ή ο χειρότερος εχθρός μας ν' αποδεικνύεται σωτήρας μας. Πράγματι, οι συσχετισμοί ανάμεσα στα παραμύθια και στα όνειρα έχουν εντοπισθεί από πλείστους όσους ερευνητές. Παραμύθια και όνειρα μας εξασφαλίζουν μιαν ενορατική ματιά στις διεργασίες του υποσυνειδήτου με τη συμβολική και μεταμορφωτική του γλώσσα. Και τα δυο αγνοούν την κοινή λογική, και τα δυο διαθέτουν μια μυστηριώδη «υποκειμενική πραγματικότητα». Σε σύγκριση με την ξυπνητή ζωή μας, τα όνειρα μπορεί να μας φανούν τυχαία, παράξενα και ανεξήγητα, αλλά ακόμα και στον ύπνο μπορούμε πότε-πότε ν' αναγνωρίζουμε την παράξενη φύση τους. «Όνειρο είναι» λέμε στον εαυτό μας, ακόμα κι όταν το γουρούνι μας σπρώχνει στο γκρεμό. Ορισμένα άτομα μπορούν μάλιστα να χειραγωγούν τα γεγονότα στα «διαυγή» αποκαλούμενα όνειρα. Πρόσφατη έρευνα επινόησε ένα τρόπο με τον οποίο, κάποιοι που βλέπουν τέτοια όνειρα, κι έχουν επίγνωση πως ονειρεύονται, σηματοδοτούν ορισμένα γεγονότα στο όνειρο ώστε να παρουσιάζονται στο ηλεκτροεγκεφαλικό εντύπωμα.
Σημαντική και ενδιαφέρουσα δουλειά έχει γίνει τα τελευταία χρόνια στην περιοχή τέτοιων ονείρων. Ορισμένοι ερευνητές διατείνονται ότι ένα διαυγές όνειρο μπορεί πράγματι να παρέχει σ' εκείνον που το βλέπει μια πληρέστερη κατανόηση των καταστάσεων, επειδή μπορεί να ρωτά πρόσωπα μέσα στο όνειρο για στάσεις και κίνητρα. Είναι επίσης δυνατό να ξαναρχίζεις απ' την αρχή ένα κακό όνειρο και να του δίνεις ευτυχή έκβαση ή, ακόμα, να κάνεις ένα όμορφο όνειρο να συμβαίνει με τέτοιο τρόπο ώστε το ξύπνημα να σε βρίσκει χαρούμενο και κεφάτο. Ωστόσο, η έρευνα πάνω στα διαυγή όνειρα βρίσκεται ακόμη στα πρώτα στάδια κι αυτό το είδος ονείρου έχει προφανώς σημαντικές διαφορές απ' τον συνήθη τύπο. Το ερώτημα όμως παραμένει: τι είναι τα όνειρα και γιατί τα βλέπουμε; Οι ειδικοί εξακολουθούν να διαφωνούν και οι γνώμες τους να διαφέρουν. Υπάρχουν ωστόσο ορισμένα στοιχεία σύγκλισης απόψεων και τα τελευταία 30 χρόνια έχει γίνει ασφαλώς αρκετή πρόοδος στο να μάθουμε τι μας συμβαίνει σωματικά ενόσω ονειρευόμαστε.
Οι ειδικοί εξακολουθούν να διαφωνούν για το ποσοστό του ενυπνίου χρόνου που δαπανάμε στα όνειρα, μα πρόκειται ασφαλώς για μεγάλο ποσοστό. Συχνά ξεχνάμε όλα μας τα όνειρα, άλλοτε πάλι θυμόμαστε ελάχιστα απ' αυτά. Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να ισχυρίζονται ότι ποτέ δεν βλέπουν όνειρα, μα φυσικά η επιστήμη έχει αποδείξει ότι αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι το γεγονός ότι άνθρωποι που «ποτέ» δεν ονειρεύονται, ξεχνούν τα όνειρα τους καθώς ξυπνούν. Είναι πολύ φυσικό να ξεχνάμε κάποια απ' τα όνειρα μας. Στο κάτω-κάτω, ξεχνάμε και πολλά από τα συμβάντα της ζωής μας, μόνο και μόνον επειδή δεν έχουμε χρόνο να τ' αναθυμόμαστε όλα. Στα όνειρα, όπως και στην ξυπνητή ζωή μας, είμαστε επιλεκτικοί όταν θυμόμαστε κάτι, με την τάση να θυμόμαστε σημαντικά ή ζωηρά όνειρα και να ξεχνάμε όσα είναι τετριμμένα, εμφανώς χωρίς νόημα, ή μας κάνουν να πονάμε. Είναι ενδιαφέρον το ότι άτομα στο επιστημονικό εργαστήριο αναφέρονται συχνά σε λιγότερο σημαντικά όνειρα απ' τα άτομα που ονειρεύονται «κανονικά», πράγμα που υποδηλώνει ότι η ζωηρότητα είν' ένας παράγων στην αναθύμιση κατά τη διάρκεια του ύπνου, όσο είναι και στην ξυπνητή κατάσταση. Αυτή τη στιγμή είμαστε σε θέση να πούμε με μεγάλη ακρίβεια πότε αρχίζουν ορισμένοι τύποι ονείρου. Πριν από 30 χρόνια, ο Δόκτορ Ναθάνιελ Κλέιτμαν του Σικάγου παρατήρησε ότι, μερικοί άνθρωποι, ενώ κοιμόντουσαν, κινούσαν πότε-πότε τους βολβούς των ματιών τους, διαταράσσοντας τα κλειστά βλέφαρα από πάνω τους. Εάν ξυπνούσαν στη διάρκεια αυτής της ΤΟΚ ενύπνιας περιόδου (ή «Ταχύρυθμης Οφθαλμικής Κίνησης»); κατά κανόνα φανερωνόταν ότι έβλεπαν όνειρο. Είναι πλατιά αποδεκτό ότι η συνδυασμένη κίνηση των οφθαλμών φανερώνει ότι «κοιτάμε ολόγυρα» στα όνειρα μας και, συχνά, έπειτα από μια περίοδο ΤΟΚ ύπνου, ξυπνώντας, παραδεχόμαστε ότι κοιτάζαμε ας πούμε μια ιπποδρομιακή κούρσα όταν οι κινήσεις των ματιών ήταν ιδιαίτερα ζωηρές.
Από την άλλη, οι ταχύρυθμες οφθαλμικές κινήσεις παρατηρούνται σε εκ γενετής τυφλούς των οποίων τα όνειρα είναι όνειρα αφής και γεύσης. Πράγματι, υπάρχουν και άλλα φυσικά φαινόμενα που συμπίπτουν με την ΤΟΚ: η ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκέφαλου δεν σταματά ποτέ και υπάρχει μια ορμή νευρικής δραστηριότητας όταν αρχίζει η περίοδος ΤΟΚ του ύπνου. Η πίεση του αίματος μπορεί ν' ανεβεί απότομα, ο σφυγμός γίνεται σπασμωδικός, η αναπνοή ακανόνιστη και όλα τα συμπτώματα της μεγά-λης έξαψης όπως θα φαινόταν να είναι στην ξυπνητή κατάσταση -έξαψης που φτάνει ως τον πανικό- μπορούν να φανούν καθαρά. Ωστόσο, τα σωματικά τούτα δείγματα δεν φανερώνουν πάντοτε ιδιαίτερη σχέση με παρόμοια διεγερτικά όνειρα. Στην πραγματικότητα, η σωματική κινητικότητα είναι σχεδόν ανύπαρκτη στη διάρκεια του ΤΟΚ ύπνου. Έχει καταδειχθεί από πειραματιστές ότι, όταν βρισκόμαστε στη διάρκεια του ΤΟΚ ύπνου, είμαστε σωματικά ακίνητοι, μα κι ότι όταν το υποκείμενο είναι σωματικά ανήσυχο ενώ κοιμάται, σπάνια αναφέρεται ότι υπάρχουν όνειρα. Έτσι, φαίνεται να υπάρχει απόλυτη αναστολή στις κινήσεις κατά τη διάρκεια των ονείρων, κάτι σαν ασφαλιστική δικλείδα ίσως, προκειμένου ν' αποφεύγουμε να πέφτουμε απ' το κρεβάτι με κίνδυνο να τραυματιστούμε. Οι υπνοβάτες δεν περπατούν στη διάρκεια του ΤΟΚ ύπνου, ούτε τα άτομα που μιλούν στον ύπνο τους το κάνουν στη μέση ενός ΤΟΚ ονείρου: τμήματα του μυϊκού συστήματος φαίνεται πως ακινητοποιούνται απ' αυτή καθεαυτή τη διαδικασία του ονείρου. Η υπνοβασία είναι το παράγωγο καθεαυτό των μυστηριωδών ονείρων που βλέπουμε στη διάρκεια του Μη-ΤΟΚ ύπνου.
Μέχρι τώρα δεν μπορούμε απόλυτα να καταλάβουμε την ταχύρυθμη οφθαλμική κίνηση. Υπάρχει κάποια ένδειξη που υποδηλώνει ότι θα μπορούσε να συνδέεται άμεσα με τους ρυθμούς Άλφα του εγκεφάλου, οι οποίοι συσχετίζονται -μεταξύ άλλων- με τη σκέψη και τη χαλάρωση. Έχει βρεθεί ότι άτομα σε μια «κατάσταση Άλφα», και ενώ σκέπτονται, μπορούν να εντείνουν αυτή την κατάσταση στριφογυρίζοντας προς τα πάνω τους βολβούς των ματιών τους κάτω απ' τα κλειστά τους βλέφαρα και ότι μπορούμε ασυνείδητα να χρησιμοποιούμε ο-φθαλμικές κινήσεις για να συντονίσουμε, κατά κάποιον τρόπο, τους ρυθμούς του νοητικού μας κέντρου. Η ερευνητική δουλειά συνεχίζεται πάνω στη συνάφεια που υπάρχει ανάμεσα στις οφθαλμικές κινήσεις και στους πλέον βασικούς ρυθμούς του εγκεφάλου, αλλά οι πρόσφατες έρευνες υποδηλώνουν ότι μπορεί να υπάρχουν σημαντικές διαφορές ανάμεσα στις ταχύρυθμες οφθαλμικές κινήσεις του ονείρου στον ύπνο και σ' εκείνες που συνδέονται με τα κύματα Άλφα.
Πάντως, ένα πράγμα μοιάζει ξεκάθαρο: η ταχύρυθμη οφθαλμική κίνηση συνδέεται εμφανέστατα μ' αυτό που έχει ονομαστεί «περιπετειώδες όνειρο» —όνειρα δηλαδή στα οποία είμαστε πολύ ενεργητικοί, με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο. Έχει επίσης καταδειχτεί ότι, όνειρα μη-ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων, που βλέπουμε σε περιόδους ύπνου όταν οι βολβοί των ματιών μας δεν παρουσιάζουν καμιά απολύτως κίνηση, τείνουν να είναι ρηματικά, διαλογιστικά, ή πνευματικά όνειρα. Πειραματιστές έχουν ρωτήσει άτομα που ξύπνησαν σε τέτοιες περιόδους μη-ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων ύπνου αν «περνούσε τίποτε απ' το μυαλό τους» και οι περισσότεροι παραδέχτηκαν ότι πραγματικά «σκέπτονταν κάτι», ή δέχονταν κάποιο σημαντικό μήνυμα σάμπως να ήταν κοιμισμένοι. Ξυπνώντας από έναν ύπνο ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων, απαντούσαν συνήθως ότι έκαναν ή παρατηρούσαν κάτι. Φαίνεται ότι μόνο κατά τη διάρκεια του «μη-ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων» ύπνου έχουμε τη δυνατότητα να «μαθαίνουμε» πράγματα στον ύπνο μας, ή όταν βρίσκουμε λύσεις σε προβλήματα. Υπάρχουν πολλές αξιόπιστες περιπτώσεις επιστημόνων που λύνουν προβλήματα ενώ κοιμούνται. Ο Τζον φον Νόυμαν, ο μαθηματικός-ιδρυτής των μελετών σε σύγχρονους υπολογιστές, πολλές φορές στον ύπνο του έγραφε διάφορα θεωρήματα! Μπορεί, όταν ζητάμε στα όνειρα μας βοήθεια στην επίλυση διαφόρων προβλημάτων, οι απαντήσεις να έρχονται στη διάρκεια του «μη-ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων» ύπνου και να παρουσιάζονται με ονειρικά σύμβολα.
Πόσο σημαντικά είναι άραγε τα όνειρα στην υγιεινή διαβίωση; Υπήρχε κάποτε η γενική πεποίθηση ότι, αν ένα άτομο δεν είχε την ικανότητα να βλέπει όνειρα, θα παραφρονούσε. Αυτής της γνώμης ήταν ο Ουίλιαμ Ντημέντ, ο οποίος άρχισε να μελετά την ονειρική αποστέρηση στη δεκαετία του 1950. Ο Δόκτορ Ντημέντ ξυπνούσε τα άτομα που υπέβαλλε σε τεστ τη στιγμή ακριβώς που έμπαιναν στον κύκλο ύπνου των ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων. Έπειτα από ένα δεκαπενθήμερο μ' αυτό το τεστ, τα άτομα εκείνα είχαν τόση ανάγκη να ονειρευτούν ή, τουλάχιστον έτσι έδειχναν, ώστε ακόμα κι όταν στήνονταν ορθοί, συρόμενοι δια της βίας να ξυπνήσουν, μέσα σε δυνατούς θορύβους, ξαναγύριζαν μέσα σε δευτερόλεπτα στην κατάσταση αναισθησίας, η οποία τελικά ήταν ολότελα αδύνατο να διακοπεί. Και όταν τους επετράπη να κοιμηθούν φυσιολογικά, οι περίοδοι όπου έμπαιναν στον κύκλο ύπνου των ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων, διαρκούσαν στην αρχή πολύ περισσότερο χρόνο απ'ό,τι συνήθως, σάμπως να συμπλήρωναν έτσι τον ονειρικό χρόνο που είχαν στερηθεί. Πάντως, μόνον πρόσφατα φούντωσε και στη δεκαετία του 1960 κυριάρχησε η θεωρία ότι υπάρχει μια καθοριστική «ανάγκη για όνειρα». Υπάρχει ασφαλώς μια επιτακτική πίεση να μπαίνουμε στον ύπνο των ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων, αλλά σε πειράματα όπου χρησιμοποιήθηκαν ορισμένα φάρμακα για να καταστείλουν αυτό τον κύκλο ύπνου (και, μαζί μ' αυτόν, φυσικά, και τα όνειρα που ανήκουν σ' αυτόν), τα άτομα που υποβλήθηκαν σε τεστ δεν παρουσίασαν σοβαρές βλαβερές επιπτώσεις. Ορισμένοι ερευνητές ισχυρίζονται ότι η αποστέρηση της περιόδου των ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων μπορεί ακόμα και να βελτιώσει ορισμένες ανώμαλες ψυχολογικές καταστάσεις, όπως είναι η κατάθλιψη.
Άλλα πειράματα έχουν δείξει ότι, άτομα που στερούνται τον ύπνο και τα όνειρα της περιόδου των ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων μπορεί να γίνουν ανήσυχα και αγχώδη και, όταν πάλι τους επιτραπεί να ονειρευτούν, ονειρεύονται πολύ περισσότερο του συνήθους, για ν' αναπληρώσουν τον χαμένο χρόνο. Στη διάρκεια των ονειρικών αποστερήσεων παρατηρήθηκαν ορισμένες αλλαγές στην προσωπικότητα των ατόμων αυτών. Ορισμένοι άνδρες, λόγου χάρη, αρχίζουν να συμπεριφέρονται ανεύθυνα και να επιδεικνύουν μια σεξουαλική ορμή εντονότερη του συνήθους. Από την άλλη, είναι δύσκολο να αποσυνδέσουμε την αποστέρηση των ονείρων από την αποστέρηση του ύπνου γιατί, παρά τις πρόσφατες προόδους στις τεχνικές παρατήρησης και καταγραφής ονείρων, είναι πάντοτε πιθανόν για κάποιον που τελεί υπό στενότατη παρακολούθηση να δει ένα όνειρο χωρίς να καταγράψει το γεγονός ο πλέον ευαίσθητος επιστημονικός μηχανισμός. Ένα άτομο που έχει υποβληθεί σε τεστ κι έχει οδηγηθεί στην απόγνωση απ' την ανάγκη να δει ένα όνειρο, μπορεί να παραβιάσει όλους τους φυσικούς κανόνες προκειμένου «ν' αρπάξει» ένα όνειρο κάτω απ' τη μύτη των παρατηρητών και των πειραματικών τους εργαλείων. Εντούτοις, οι επιπτώσεις της αποστέρησης του ύπνου είναι απείρως σοβαρότερες απ' τις επιπτώσεις της αποστέρησης των ονείρων.
Οτιδήποτε και αν ονειρευόμαστε, το πνεύμα μας κολλά πεισματικά πάνω σ' αυτό. Είναι, όπως ξέρουμε όλοι, πολύ δύσκολο να ξυπνήσουμε κάποιον από έναν ύπνο ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων -σε τέτοιες στιγμές απέχουμε πάρα πολύ, όσο γίνεται, απ' τον γνωστό κόσμο. Ένας θόρυβος 80 ντεσιμπέλ χρειάστηκε για να ξυπνήσει κάποιος από έναν ύπνο με όνειρα. Από την άλλη, ορισμένοι ανεπαίσθητοι ήχοι μπορούν να γλιστρήσουν κάτω απ' την προσοχή μας και να διεισδύσουν στο ονειρευόμενο πνεύμα μας -ορισμένα ονόματα, λόγου χάρη.
Έχουν γίνει ορισμένες πολύ ενδιαφέρουσες έρευνες σ' αυτό τον τομέα των ονείρων, που μας λένε τι συμβαίνει γύρω απ'το κοιμώμενο σώμα μας, όπως και τι συμβαίνει στο ονειρευόμενο πνεύμα μας. Το σώμα μας συνεχίζει προφανώς να στέλνει συγκεκριμένα μηνύματα από τις αισθήσεις μας στο εγκέφαλο μας, μολονότι αυτός μερικές φορές τα παραμορφώνει: μουσκέψτε το πόδι κάποιου που κοιμάται και μπορεί ν' αρχίσει στο όνειρο του να πλατσουρίζει σε μια γούρνα, χτυπήστε τον στο κεφάλι και μπορεί να ονειρευτεί ότι δέχεται επίθεση. Μπορεί ίσως -κι αυτό είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον- να φαίνεται ότι ακούμε ακριβέστατα στον ύπνο μας, μολονότι και πάλι το πνεύμα μας μπορεί να κάνει λάθη, ή να αστειεύεται, με τους ήχους. Επιστήμονες έχουν καταγράψει το γεγονός ότι, ασθενείς που συνέρχονται από σοβαρή χειρουργική επέμβαση ήταν σε θέση να τους επαναλάβουν κουβέντες που «άκουσαν» ενώ κείτονταν, σε βαθιά αναισθησία, πάνω στο χειρουργικό τραπέζι. Αλλά το πνεύμα ενός κοιμώμενου δεν λειτουργεί πάντοτε τόσο ορθολογικά. Σε ένα πείραμα που έγινε στο Πανεπιστήμιο του Εδινβούργου, κοιμώμενοι φοιτητές άκουσαν να τους διαβάζουν μια λίστα από ονόματα που περιείχαν τα ονόματα φίλων, αγοριών και κοριτσιών, και διαπιστώθηκε ότι στο άκουσμα του ονόματος των φίλων τους, αντιδρούσε φανερά η επιδερμίδα στις παλάμες τους. Και πότε-πότε, τα ονόματα καθεαυτό «διαπερνούσαν» τα όνειρα των φοιτητών, αν και συχνά παραμορφωτικά. Ένας απ' αυτούς άκουσε το όνομα μιας φίλης απ' τα παλιά, που την έλεγαν Τζένυ, αλλά το πνεύμα του, στον ύπνο του, το παραμόρφωσε έτσι, ώστε είδε στ' όνειρο του ότι άνοιγε ένα χρηματοκιβώτιο με ένα λοστό. Και, πράγμα ενδιαφέρον, παρατήρησε πως ο λοστός ήταν το μοναδικό χρωματιστό πράγμα σ' εκείνο ειδικά το όνειρο, ήταν κόκκινο. Η κοπέλα, η Τζένυ, ήταν κοκ-κινομάλλα! Κατά τον ίδιο τρόπο, όταν προφέρθηκε το όνομα Σεϊλά, ένας άλλος ονειρεύτηκε πως είχε ξεχάσει ένα βιβλίο στο πανεπιστήμιο, ένα βιβλίο με ποιήματα του Γερμανού ποιητή Σιλλερ. Μια κοπέλα άκουσε το όνομα Ρόμπερτ και ονειρεύτηκε ένα κουνέλι, που της παρουσιάστηκε σε μια ταινία και έδειχνε «παραμορφωμένο».
Το γιατί το πνεύμα μας, όταν ονειρευόμαστε, κάνει έκδηλα τέτοιες διαφορετικές κρίσεις, δημιουργεί τέτοια διαφορετικά οράματα και παίρνει στάσεις ξένες προς αυτές που υιοθετούμε όταν είμαστε ξυπνητοί, παραμένει μυστήριο. Μια ενδιαφέρουσα θεωρία αναφέρεται στο αριστερό και δεξιό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Ο Αμερικανός ψυχολόγος Ρόμπερτ Όρνστεϊν φαίνεται πως ήταν ο πρώτος που υπέδειξε ότι τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου επιτελούν διαφορετικές λειτουργείες. Η αριστερή πλευρά αναφέρεται στις γνωστικές μας λειτουργίες και ελέγχει την ομιλία μας. Είναι συνήθως το πλέον κυρίαρχο από τα δύο ημισφαίρια. Η δεξιά πλευρά έχει σχέση προφανώς με τη φαντασία μας, με τα καλλιτεχνικά ένστικτα μας. Πολύ λίγο έχει γίνει κατανοητή η σχέση ανάμεσα τους. Δεν είναι σαφές, λόγου χάρη, αν η κάθε πλευρά εναποθηκεύει τα ίδια γεγονότα, ή μεταχειρίζεται τη μνήμη με τον ίδιο τρόπο. Στη διάρκεια του ύπνου, μειώνεται σημαντικά η φρενιτική συνήθως δραστηριότητα των νευρικών κυττάρων πάνω στο νήμα που «γεφυρώνει» τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου, και μπορεί κάποιες αλλοιώσεις που φαίνεται να γίνονται σ' αυτό το σύστημα επικοινωνίας να έχουν κάποια σχέση με τον τρόπο με τον οποίο, όταν ονειρευόμαστε, δείχνουμε να διαφέρουμε απ' ό,τι είμαστε ξύπνιοι.
Στα σωματικά σήματα ότι υπάρχει όνειρο του τύπου ΤΟΚ (ταχύρυθμων οφθαλμικών κινήσεων) συγκαταλέγονται η αυξημένη οξυγόνωση του εγκεφάλου, η αυξημένη αδρεναλίνη στο αίμα και, στους άντρες, στύση, που μπορεί να διαρκέσει για ολόκληρη την περίοδο ενός ονείρου. Πρώτος παρατήρησε το φαινόμενο αυτό ο Δόκτορ Τσαρλς Φίσερ, στο Νοσοκομείο Όρος Σινά της Νέας Υόρκης, το 1964, παρ' ότι δυο Γερμανοί επιστήμονες είχαν δημοσιεύσει εργασίες στη Γερμανία το 1944 και 1947, σημειώνοντας ένα παρόμοιο κύκλο στύσεων που προκλήθηκαν σε 17 άντρες οι οποίοι είχαν υποβληθεί σε τεστ επί 27 βράδια. Στύσεις καταγράφηκαν σε ποσοστό 95% των περιπτώσεων στη διάρκεια ύπνου του τύπου ΤΟΚ. Παρόμοιες περιπτώσεις παρατηρήθηκαν από το 1960 κιόλας, τόσο σε νεογέννητα όσο και σε γέρους, δηλαδή σε ολόκληρη την κλίμακα του ζωικού κύκλου. Δεν υπάρχει αναγκαστικά, καθώς φαίνεται, σχέση ανάμεσα στη στύση και σε όνειρα σεξουαλικού χαρακτήρα. Η σεξουαλική διέγερση φαίνεται να μην εξυπακούεται συνήθως. Το μόνο είδος ονείρου τύπου ΤΟΚ στη διάρκεια του οποίου δεν παρατηρείται στύση, στον άντρα, είναι αυτό στο οποίο αισθάνεται ανησυχία.
Κατά τα άλλα, πέρα από τις επιστημονικές ερμηνείες όσον αφορά την ερμηνεία των ονείρων μας, ο ονειροκρίτης είναι ένα καθημερινό «εργαλείο» που χρησιμοποιούν ουκ ολίγοι για να διαπιστώσουν τι σημαίνουν όσα βλέπουν στον ύπνο τους. Πρόκειται βέβαια για έναν τρόπο που επιστημονικά δεν μπορεί να σταθεί σε καμία περίπτωση, αλλά φυσικά ποτέ κανείς δεν είναι δυνατόν να πει κάτι με σιγουριά, αφού η ανθρωπότητα απέχει ακόμα πολύ για να φτάσει σε απόλυτα συμπεράσματα. Όσοι πάντως συμβουλεύονται ονειροκρίτες και εξηγήσεις της γιαγιάς, ισχυρίζονται ότι αυτό τους βοηθάει στις επιλογές της ζωής τους και πως οι ερμηνείες επαληθεύονται. Εμείς φυσικά δεν έχουμε κανένα λόγο να αντικρούσουμε την προσωπική εμπειρία τους...
