Φίλιππος Κουτσαφτής: «Το πιο δύσκολο διαχρονικά είναι να βρεις τον δρόμο για να αφηγηθείς κάτι»
Με αφορμή το νέο του ντοκιμαντέρ με τίτλο «Ζάκρος», που έχει προγραμματιστεί να βγει στις αίθουσες στα τέλη Οκτωβρίου, ο Φίλιππος Κουτσαφτής μάς μίλησε τόσο για την απόφασή του να ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη περιοχή της Κρήτης, όσο και για τους λόγους που καταπιάνεται με τις αρχαιολογικές ανασκαφές στις ταινίες του. Παράλληλα, αναφέρθηκε στην «Αγέλαστο Πέτρα», επισημαίνοντας ότι του πρόσφερε αναγνώριση και ένα σωρό άλλα αναπάντεχα οφέλη για εκείνον, ενώ έδωσε επίσης τις συμβουλές του στους νέους ανθρώπους που εισέρχονται σήμερα στον χώρο του ντοκιμαντέρ και επιθυμούν να εκφραστούν δημιουργικά.
- Θα μας πείτε λίγα λόγια για τη «Ζάκρο»; Καταπιάνεστε και πάλι με αρχαιολογικές ανασκαφές. Πώς εμπνευστήκατε το θέμα;
Η Ζάκρος είναι ένας πολύ μικρός όρμος στο Ανατολικό άκρο της Κρήτης. Εκεί, το 1960, ανακαλύφθηκε το τέταρτο Μινωικό Ανάκτορο, δηλαδή μετά την Κνωσό, τη Φαιστό και τα Μάλια. Ήταν μια ανακάλυψη Ελλήνων αρχαιολόγων, γιατί η Κνωσός είναι της αγγλικής αρχαιολογικής σχολής, η Φαιστός της ιταλικής και τα Μάλια της γαλλικής. Αυτή, λοιπόν, ήταν μια ανακάλυψη της ελληνικής αρχαιολογικής σχολής. Ένα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο που έχει η Ζάκρος είναι ότι βρέθηκε ασύλητη. Δηλαδή, ο μινωικός κόσμος τελειώνει γύρω στο 1400 π.Χ., αλλά η Ζάκρος δεν κατοικήθηκε ξανά έκτοτε. Μετά την εγκατάλειψή της από τους κατοίκους της, δεν κατοικήθηκε ξανά. Κατά συνέπεια, οι εικόνες των ανασκαφών που αποκαλύφθηκαν από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα, ήταν οι τελευταίες εικόνες των Μινωιτών που άφησαν πίσω τους. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για την Αρχαιολογία. Εμένα με κάλεσαν εκεί για να φιλμάρω τις ανασκαφές και με δεδομένο ότι ήταν μια πολύ σημαντική πρόταση, δέχθηκα. Αυτό έγινε για πρώτη φορά το 1987. Μετά από τρεις και παραπάνω δεκαετίες, ολοκληρώσαμε το ντοκιμαντέρ. Η «Ζάκρος» έχει προγραμματιστεί να βγει στις αίθουσες στο τέλος του Οκτώβρη. Προς το παρόν, έχει κάνει ήδη μια παγκόσμια πρεμιέρα στο μουσείο του Λούβρου, ενώ τώρα θα ταξιδέψει σε διάφορα φεστιβάλ του εξωτερικού. Παίχτηκε ήδη πάλι στη Γαλλία, και συνεχίζει την πορεία της.
- Δουλεύετε γενικά για μεγάλο χρονικό διάστημα τα ντοκιμαντέρ σας.
Η πρόθεση δεν ήταν να τελειώσω την ταινία σε ένα συγκεκριμένο διάστημα. Με ενδιέφεραν χίλια δυο πράγματα. Για παράδειγμα, είναι σημαντικός παράγοντας η γνώση που αποκομίζει κανείς μέσα από όλα αυτά τα πράγματα. Όπως και να ‘χει, δεν χρειαζόταν να βιαστώ γιατί έτσι κι αλλιώς εκείνα τα χρόνια ήμουν διευθυντής φωτογραφίας και έτσι έβγαζα το ψωμί μου. Για όλα τα πράγματα έρχεται η ώρα τους να γίνουν. Να πω επίσης ότι είχαμε τη βοήθεια από μια πολύ σημαντική εταιρεία που ονομάζεται Raycap. Αυτό μας βοήθησε για να φτάσουμε στο τέλος.
- Σας συγκινεί ιδιαίτερα, πάντως, ό,τι αφορά αρχαιολογικές ανασκαφές.
Οι περισσότεροι τόποι της Ελλάδας έχουν αρχαιολογικές θέσεις, και γενικώς αυτό που είμαστε είναι ένα επάλληλο στρώμα πάνω στα στρώματα της ιστορίας και της μνήμης που έχει ο τόπος μας. Κι εμείς που ζούμε σήμερα, είμαστε ένα κομματάκι, ένα στρώμα μέσα στα επάλληλα στρώματα αυτού του τόπου. Είναι μια προσπάθεια να δει κανείς στο σύνολό του το στοιχείο της ιστορίας και της μνήμης, το στοιχείο της σημερινής ζωής, την ταυτότητά μας εντέλει. Γιατί και η ταυτότητά μας επηρεάζεται ή έχει στοιχεία από όλα τα προηγούμενα.
- Πέρα από τις ταινίες που έχετε σκηνοθετήσει, έχετε εργαστεί ως διευθυντής φωτογραφίας σε τουλάχιστον δεκαέξι φιλμ. Νοιώθετε περισσότερο σκηνοθέτης ή διευθυντής φωτογραφίας;
Τώρα πια νοιώθω σκηνοθέτης. Η διεύθυνση φωτογραφίας είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό κομμάτι της δημιουργίας μιας ταινίας, αλλά δεν είναι το όλον. Είναι μόνο ένα μέρος της. Η σκηνοθεσία είναι η δημιουργία στο σύνολό της το σύνολό της, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμώ τη δουλειά της διεύθυνσης φωτογραφίας. Κάθε άλλο.
- Ξεχωρίζετε κάποια από τις ταινίες σας;
Την «Αγέλαστο Πέτρα» ίσως, κυρίως για όλα αυτά που μου έφερε πίσω, τα οποία ήταν ανέλπιστα για μένα.
-Την αναγνώριση, για παράδειγμα;
Ναι, ακόμα κι αυτό. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποτιμώ τις υπόλοιπες δουλειές που έχω κάνει.
- Τι θα λέγατε σε έναν νέο σκηνοθέτη ή κινηματογραφιστή που εισέρχεται σήμερα στον χώρο; Πώς είναι η κατάσταση;
Δεν θυμάμαι η κατάσταση να ήταν ποτέ στρωμένη με ροδοπέταλα. Για όλο αυτό χρειάζεται μια τεράστια προσπάθεια. Δεν μιλώ μόνο για το γεγονός ότι πρέπει κανείς να εξοικονομήσει τους πόρους για να κάνει μια ταινία. Αυτό πιθανόν να είναι και το πιο εύκολο, όσο περίεργο κι αν ακούγεται.
- Ακόμα και σε μια τέτοια εποχή όπως η σημερινή;
Ναι, ακόμα και σε αυτή την εποχή. Παλιότερα ήταν ακόμα πιο δύσκολα. Το πιο δύσκολο διαχρονικά, ωστόσο, είναι να βρει κανείς τον δρόμο για να αφηγηθεί κάτι, καθώς επίσης και τον τρόπο για να το πράξει αυτό. Κάποια στιγμή όλα τα τεχνικά και οικονομικά ζητήματα λύνονται, είτε εύκολα, είτε δύσκολα. Το πιο δύσκολο, και αυτό που παραμένει πάντα το ζητούμενο, είναι να βρεις τον δρόμο.
- Γυρίζοντας πίσω στο παρελθόν και στην εποχή που ξεκινήσατε με την «Αγέλαστο Πέτρα», θυμάστε πώς ήταν τότε η κατάσταση για εσάς; Είχατε τις οικονομικές δυνατότητες και τον εξοπλισμό που θα θέλατε; Θα μπορούσε να γίνει μια σύγκριση με το σήμερα, με βάση και τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες;
Η ταινία είναι γυρισμένη με πολύ απλά μέσα: με φιλμ και μια σύγχρονη κάμερα της εποχής εκείνης. Δεν χρειαζόταν και κάτι άλλο. Αυτό που χρειαζόταν περισσότερο ήταν η αγάπη για το θέμα και η αφοσίωση σε αυτό. Η προσπάθεια να βρεις τον δρόμο να αφηγηθείς σωστά αυτό το θέμα. Ειδικά σήμερα, μπορεί κανείς να έχει στη διάθεσή του εξοπλισμό με πάρα πολύ λίγα χρήματα για να κάνει ένα ντοκιμαντέρ, κάτι που ήταν παντελώς αδιανόητο την εποχή εκείνη. Κι όμως, σήμερα μπορείς να γυρίσεις μια ταινία με το κινητό τηλέφωνο, αφού τα περισσότερα από αυτά τραβάνε πλέον βίντεο 4k. Πρόκειται ίσως για το μοναδικό πράγμα που έχει αλλάξει στην εποχή μας. Υπάρχει πια μια δημοκρατία, καθώς όλοι οι άνθρωποι μπορούν να έχουν πρόσβαση σε μια τεχνολογία με πολύ λίγα χρήματα, προκειμένου να κάνουν αυτό που θέλουν. Εγώ έζησα σε μια εποχή που δεν είχαμε ούτε κατά διάνοια τέτοιες δυνατότητες. Κατέβηκα στην Ελευσίνα με τέσσερα λεπτά φιλμ. Αυτό είχα μόνο, και κατέβηκα. Έτυχε να τραβήξω και κάποια πλάνα που μπήκαν, μάλιστα, στην τελική εκδοχή. Δεν συγκρίνονται προφανώς αυτές οι δύο καταστάσεις. Χρειάζεται, βέβαια, και μια επιλογή από κει και πέρα. Να βρεις πού θα κινηθείς και ποιο είναι το σωστό, ώστε να μη χαθείς σε έναν ωκεανό πληροφορίας που δεν αποτελεί γνώση. Θεωρώ, πάντως, μεγάλη ευκολία το γεγονός ότι μπορείς ακόμα και με 1.000 ευρώ – δηλαδή ένα πόσο που όλοι μπορούμε να έχουμε – να αποκτήσεις μια κάμερα που να τραβάς φωτογραφίες ή βίντεο και να σε διευκολύνει να κάνεις αυτά που θέλεις. Έχει αλλάξει η τεχνολογία τρεις φορές από την εποχή που γυρίστηκε η «Αγέλαστος Πέτρα». Φυσικά, για το ντοκιμαντέρ δεν έχει και κάποιο νόημα η μανία της εξέλιξης από 4k σε 6k. Μπορεί κάποιος να κάνει πάρα πολύ καλή δουλειά ακόμα και με μια κάμερα μεσαίας κατηγορίας.
- Τι θα συμβουλεύατε έναν νέο που θέλει να ασχοληθεί με το ντοκιμαντέρ; Από πού μπορεί να ξεκινήσει; Υπάρχουν προοπτικές στον συγκεκριμένο χώρο;
Υπάρχει πεδίο για να δουλέψει κανείς. Η δουλειά που είναι πολύ σημαντική, και δεν έχει σχέση με τον εξοπλισμό ή τα τεχνικά μέσα, είναι η έρευνα. Υπάρχουν δίοδοι και τρόποι. Είναι περιορισμένοι σαφώς, αλλά δεν θυμάμαι να προσφέρονταν ποτέ απλόχερα οι δυνατότητες. Πάντα χρειάζεται μία τεράστια προσπάθεια. Ωστόσο, να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα δεν καταφέραμε ποτέ να μπούμε στην παγκόσμια αγορά, ας πούμε καταρχήν την ευρωπαϊκή. Δυστυχώς, είμαστε έξω από αυτό το περιβάλλον. Παρ’ όλα αυτά, για έναν νέο υπάρχουν προοπτικές, αρκεί να πιστεύει σε αυτό το πράγμα και φυσικά να δουλέψει.
- Απ’ όσο αντιλαμβάνομαι βλέποντας τις ταινίες σας, δίνετε κι εσείς μεγάλη βαρύτητα στην έρευνα.
Βέβαια. Η έρευνα δεν τελειώνει ποτέ. Μέχρι την τελευταία μέρα που βγαίνει η τελική κόπια, γίνονται αλλαγές και προσθήκες. Δίνεται μεγάλη βαρύτητα, ειδικά στα θέματα που τυγχάνει να καταπιάνομαι εγώ, αλλά έτσι κι αλλιώς κάποιο απλό θέμα δεν υπάρχει. Έστω ότι κάνεις, για παράδειγμα, το πορτρέτο ενός καθημερινού ανθρώπου, που ασχολείται με ένα κοινό επάγγελμα. Έχεις τη δυνατότητα να παρουσιάσεις μια απλή ιστορία, ή μέσα από αυτόν τον άνθρωπο να μπορέσει να δει κανείς ένα ολόκληρο σύμπαν. Κατά συνέπεια, είτε σύνθετο είναι το θέμα, είτε φαινομενικά απλό, χρειάζεται τρομακτική έρευνα.
- Η έρευνα είναι ενδεχομένως το κομμάτι που σας παίρνει και τον περισσότερο χρόνο; Γνωρίζω ότι εργάζεστε για μεγάλο χρονικό διάστημα επάνω στα ντοκιμαντέρ σας.
Ναι, η έρευνα μού παίρνει πάντοτε πάρα πολύ χρόνο, γιατί είναι αρκετά τα πράγματα που πρέπει να μελετήσεις. Έπειτα μην ξεχνάμε ότι υπάρχουν και όλες οι υπόλοιπες υποχρεώσεις της καθημερινής ζωής.
- Τα μελλοντικά σχέδιά σας; Ετοιμάζετε κάτι καινούριο αυτή την περίοδο;
Κάνω μια νέα ταινία για την Ελευσίνα, που θα προβληθεί στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας.
- Θα αποτελεί συνέχεια της πρώτης σας ταινίας;
Όχι αναγκαστικά. Υπάρχουν, ωστόσο, στοιχεία από την προηγούμενη. Αυτή τη φορά είναι πρόσωπα Ελευσινίων, που διατρέχουν τη μυθολογία, την ιστορία, μέχρι και την καθημερινότητά μας σήμερα. Η ταινία ονομάζεται «Οι Ελευσίνιοι».
- Ένα όνειρό σας;
Έχω αναλάβει άλλες δυο δουλειές κάποια χρόνια πριν, τις οποίες πρέπει να ολοκληρώσω. Θα ήθελα, λοιπόν, να πραγματοποιήσω όλα αυτά τα σχέδια, τα οποία έχουν αναπτυχθεί μέσα από μια μακροχρόνια διαδικασία.
