Θεόφιλος Καΐρης, ο φιλόσοφος της νεότερης Ελλάδας που ξεπέρασε τα εσκαμμένα
Ο Θεόφιλος Καΐρης, ακολούθησε την μοίρα όλων των μεγάλων διανοητών, που δεν συμβιβάζονται με τα μικρά και εφήμερα. Όπως ο Σωκράτης, πέθανε κι’ αυτός στην φυλακή, φυσικά όχι με κόνιο, αλλά με πολύ χειρότερη μεταχείριση. Ήταν μορφωμένος πολύ και λέγεται πως ήταν μεταξύ των τεσσάρων γιγάντων του πνεύματος, της εποχής του.
Τα πρώτα χρόνια - Σπουδές
Γεννήθηκε στην Άνδρο στις 19 Οκτώβριου του 1784, γιός μιας από τις πιο παλιές και ευγενέστερες οικογένειες του νησιού. Πατέρας του ήταν ο Νικόλαος Τωμ. Καΐρης, μητέρα του η Ασημίνα Ευστ. Καμπανάκη και βαφτίσθηκε Θωμάς, στο όνομα του παππού του. Είχε έξι αδέλφια, τρία αγόρια μεγαλύτερα , τους μετέπειτα μοναχούς, Ευγένιο και Ιιωάσαφ, καθώς και τον Δημήτριο και τρείς αδελφές, Μαρία, Λασκαρώ, και Ευανθία. Τα πρώτα γράμματα τα πήρε στην Άνδρο, στη σχολή του κάτω κάστρου, από τον ιεροδιάκονο Ιάκωβο. Το 1794, σε ηλικία 10 ετών, πέθανε ο πατέρας του, οπότε πήγε μαζί με τον αδελφό της μάνας του και ανάδοχό του, Σωφρόνιο Καμπανάκη, εφημέριο του Αγίου Γεωργίου Κυδωνιών. Εκεί στην ονομαστή αυτή σχολή σπούδασε φιλοσοφία, μαθηματικά, φυσικές επιστήμες και συνέχισε στην Χίο και την Πάτμο.
Το 1801 έγινε μοναχός, χειροτονήθηκε Διάκονος και μετονομάσθηκε Θεόφιλος. Το 1803 με χρήματα του θείου του και κάποιων κυδωνιωτών, έφυγε για την Ελβετία αρχικά, στο πλευρό του Πεσταλότσι και σπούδασε οργάνωση διδακτηρίων. Κατόπιν κατέληξε στην Πίζα, όπου σπούδασε μαθηματικά, φιλοσοφία, φυσική καθώς και μαθήματα φυσιολογίας στην ιατρική σχολή. Αργότερα, το 1807, πήγε στο Παρίσι όπου ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην φιλοσοφία. Εκεί συνδέθηκε στενά με τον Έλληνα διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή.
Η πορεία του ως Δάσκαλος
Ήταν ένας πολύ συγκροτημένος άνθρωπος, πολύ μορφωμένος, μιλούσε πολλές γλώσσες(αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Γερμανικά και Αγγλικά), ένα μέγεθος δυσθεώρητο, ίσως ακόμη και σήμερα αν ζούσε να ήταν πολύ πιο μπροστά από εμάς. Είχε πλήρη κατάρτιση και γνώσεις απέραντες. Ήταν αγωνιστής και ασυμβίβαστος, γενναίος και πατριώτης. Δεν είναι τυχαίο, πώς στην επανάσταση του 1821, παρά το γεγονός ότι ήταν κυβερνήτης Άνδρου, μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αυτός που έδωσε το σύνθημα της Επανάστασης στο νησί, πολέμησε σαν απλός φαντάρος στον Όλυμπο, όπου και τραυματίσθηκε τρείς φορές, ένα από αυτά τα τραύματα ήταν και η αιτία του θανάτου του.
Η φήμη του είχε ήδη ξαπλωθεί και τον προσκάλεσαν στις Κυδωνίες, όπου δίδαξε εκεί και σε άλλα σχολεία της Μικράς Ασίας. Κατόπιν επέστρεψε στην Άνδρο, όπου ανέπτυξε μεγάλη πολιτική δράση τα προεπαναστατικά χρόνια, αλλά και τα πρώτα μεταεπαναστατικά. Εκλέχθηκε βουλευτής και συμμετείχε ενεργά στις προσπάθειες οικοδόμησης του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Προσφώνησε τον Καποδίστρια, κατά την άφιξή του στο Ναύπλιο, στις 11 Ιανουαρίου του 1828, και συμμετείχε στις συντακτικές Συνελεύσεις, για την δημιουργία του Α’ Συντάγματος.
Το 1936 άνοιξε στην Άνδρο Ορφανοτροφείο, για να σπουδάζουν τα ορφανά των ηρώων του ’21. Αυτό το δημιούργησε με χρήματα των φίλων του στο εξωτερικό, χωρίς την παραμικρή συνεισφορά του Ελληνικού κράτους. Η σχολή απέκτησε μεγάλη φήμη, μάλιστα λεγόταν τότε σαν η καλύτερη και τον επόμενο χρόνο ήρθαν και πάρα πολλοί φοιτητές από τα γύρω κράτη. Στη σχολή του ο Καϊρης, δίδασκε μαθηματικά, φιλολογία, φιλοσοφία, μεταφυσική, ηθική, ρητορική, ποιητική, ανώτερα μαθηματικά, πειραματική φυσική, αστρονομία. Δίδασκε μόνος του, χωρίς βοηθούς. Η μοναδική βοήθεια ήταν από κάποιους μαθητές του. Σκεφτείτε το μέγεθος του δασκάλου. Μάλιστα, επειδή δεν είχε πόρους, δεν έδινε συγγράμματα, αλλά έπρεπε οι μαθητές να τα γράφουν κατά την παράδοση. Αυτό έγινε για τρία χρόνια γιατί κατόπιν μπήκε στη μέση η «θεοσέβεια».
Για την βασιλεία
Στο προηγούμενο διάστημα, ο Καϊρης αρνήθηκε να δεχθεί τιμητικό μετάλλιο, από τον Όθωνα και να διδάξει στο νεοσύστατο τότε πανεπιστήμιο των Αθηνών, καταγγέλλοντας την στελέχωσή του σαν προϊόν, ποικίλων συναλλαγών. Να σημειωθεί, ότι ο Καϊρης ήταν αντίθετος της βασιλείας, θεωρώντας ότι ο διορισμός του Όθωνα ήταν ευθέως αντίθετη με την ανεξαρτησία της χώρας, πιθανώς επειδή έζησε τα μετά την Γαλλική Επανάσταση χρόνια στο Παρίσι και είχε επηρεασθεί από τις φιλελεύθερες ιδέες της. Κατά τα γραφόμενα του Σπ. Τρικούπη, επρόκειτο για έναν «πατριώτην ενθουσιώντα, χριστοήθους διαγωγής, ακόμπαστον σοφόν, αφιλοκερδέστατον και υπέρ των άλλων η υπέρ εαυτού φροντίζοντα». Μάλιστα ο συμμαθητής του και αργότερα πολέμιός του Κ. Οικονόμου έλεγε, πως τον έβλεπε, «σφόδρα δημοκρατικό».
Τα πιστεύω του και η Εκκλησία - Δίκη
«Θεοσέβεια» ήταν η πίστη του Καϊρη, περί της ύπαρξης του ενός και μοναδικού Θεού, ο οποίος πρυτανεύει των πάντων και αντίθετος στο τρισυπόστατο τη Αγίας Τριάδας, επηρεασμένος μάλλον από τις μονοθεϊστικές αντιλήψεις του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού. Όπως ήταν φυσικό, μόλις αντιλήφθηκε κάτι τέτοιο το εκκλησιαστικό κατεστημένο, τον κατηγόρησε ως αιρετικό και για δημιουργία καινούργιας θρησκείας, του «Θεοσεβισμού». Η Ιερά Σύνοδος, του ζήτησε να προβεί σε «ομολογία Πίστης», στην οποία δεν απάντησε, θεωρώντας την ως καταπιεστική της συνείδησής του. Στην συνέχεια η Κυβέρνηση ενδίδοντας στις πιέσεις της εκκλησίας, έστειλε να τον πάρει ο αρχηγός του στόλου Κ. Κανάρης, για να τον οδηγήσει στο εκκλησιαστικό δικαστήριο. Παρά την δήλωσή του ότι δεν διδάσκει Θεολογία, αλλά φιλοσοφία, δικάσθηκε. Στην απολογία του ο Καϊρης είπε: «Ούτε εισηγητής, ούτε ιδρυτής νέας θρησκείας είμαι, διότι φρονώ ότι τούτο δεν είναι έργον ανθρώπου, καθόσον τα τοιαύτα εις δύναται, ο εκ του μηδενός παράγων το σύμπαν. Η Θεοσέβεια δεν έχει άλλον διδάσκαλο ει μη μόνον τον Θεόν, καθότι επομένως είναι απόρροια της ηθικής του Θεού επομένως, ως προείπων, ούτε καθιδρυτής είμαι της Θεοσέβειας, ούτε προσηλυτιστής είμαι υπέρ αυτής».
Παρ’ όλα αυτά στις 23 Οκτωβρίου 1839, η ετυμηγορία ήταν καταδικαστική. Ο γραμματέας της Συνόδου Θεόκλητος Φαρμακίδης, τον υπερασπίσθηκε και ζήτησε να του επιτραπεί να φύγει στο εξωτερικό, αντίθετα ο Κ. Οικονόμου, παλιός συμμαθητής του, ζήτησε με πάθος την καταδίκη του, προφανώς γιατί είχε απορρίψει παλαιότερα την πρόσκληση του φίλου του Κίγγ, να διδάξει στην σχολή του. Μάλιστα στις 19 Οκτωβρίου το Πατριαρχείο έστειλε εγκύκλιο «Περί της νεωστεί αναφανείσης αντιχρίστου διδασκαλίας του Θεοσεβισμού». Τον καθαίρεσαν και τον εξόρισαν στο μοναστήρι της Σκιάθου, όπου οι σκοταδιστές καλόγεροι τον κακομεταχειρίσθηκαν μέχρι θανάτου. Για να αποφευχθούν τα χειρότερα τον μετέφεραν στην Σαντορίνη, όπου η διαβίωση ήταν καλύτερη. Μετά από δύο χρόνια τον απέλασαν στο εξωτερικό, όπου έγινε δεκτός με τιμές. Αργότερα, μετά την Συνταγματική Επανάσταση της 3ης Σεπτέμβρη του 1943 και με τη βοήθεια του φίλου του Ιωάννη Κωλέττη, επέστρεψε στην Άνδρο και συνέχισε στην σχολή του.
Νέα δίκη - θάνατος Καΐρη
Δεν πέρασε πολύς καιρός και τώρα άρχισαν νέες ανακρίσεις από την κρατική εξουσία, αφού δεν ήταν πια ιερωμένος. Οι ανακρίσεις τον έφεραν στο δικαστήριο της Σύρου αυτή τη φορά, μαζί με τους φίλους του, Γρ, Δεσποτόπουλο, Σπ. Γλαυκωπίδη και Θ. Λουλούδη η Μονοκόνδυλο. Με την απόφαση 181/21.12.1852 του πλημμελειοδικείου Σύρου, όλοι κρίθηκαν ένοχοι και μάλιστα ο Καϊρης με φυλάκιση δύο χρόνων. Ήδη ήταν γέρος, πολύ ταλαιπωρημένος και άρρωστος, με ένα τραύμα που είχε από το μέτωπο, στα χρόνια της Επανάστασης. Ήδη μέσα στο υγρό μπουντρούμι επιδεινώθηκε η κατάστασή του και σε λίγες μέρες πέθανε από σηψαιμία, στις 13 Ιανουαρίου του 1853. Σε λίγες μέρες ο Άρειος Πάγος, με την απόφαση 19/19.1.1853 τον απάλλαξε από την κατηγορία, αλλά ήταν πολύ αργά πλέον.
Αλήθειες που καίνε...
Για άλλη μια φορά ο σκοταδισμός, η μισαλλοδοξία και ο φανατισμός έπαιξαν καταλυτικό ρόλο. Δίκασαν και καταδίκασαν έναν αθώο, όπως έχει ξαναγίνει άπειρες φορές στο παρελθόν, χωρίς να υπάρχει κάποιο ουσιαστικό στοιχείο να τον κατηγορήσουν. Αν είναι ποτέ δυνατόν, να καταδικάσεις έναν άνθρωπο γιατί πιστεύει στον Θεό και μάλλον βέβαιο είναι αυτό, γιατί ο Θεόφιλος Καΐρης δεν κατηγορήθηκε ποτέ ως ανειλικρινής. Ενώ από την άλλη πλευρά, υπάρχει η δήλωση δύο Νομαρχών, ότι ουδέποτε υπέπεσε στην αντίληψή τους, προσηλυτισμός. Εδώ βέβαια υπάρχει ένα ζήτημα, που δείχνει τις σκοταδιστικές και άλλες αναχρονιστικές αντιλήψεις της εποχής εκείνης. Από δημοσιεύματα της εποχής, μαθαίνουμε για κλείσιμο σχολείων και διωγμό των δασκάλων, πράγμα το οποίο σημαίνει, πως μάλλον την παιδεία κυνηγούσαν, παρά κάτι άλλο. Και μη νομισθεί, πως αυτά σήμερα έχουν ξεπεραστεί. Τα ίδια που συνέβαιναν τότε, συμβαίνουν και σήμερα. Οι ιδέες και οι φωτισμένοι άνθρωποι κυνηγιούνται με κάθε τρόπο.
Ακόμη και σήμερα 157 χρόνια από τον θάνατό του, κάποιοι στο άκουσμα του ονόματός του, βγάζουν σπυράκια. Η εκκλησία ακόμη δεν τον έχει αποκαταστήσει, ως θα όφειλε, μια και ο Καΐρης δεν υπήρξε ένας αρνητής του Θεού, ήταν ένας αδέκαστος και ακούραστος ιππότης των πιο υπέροχων ιδανικών. Τι έκανε; Δημιούργησε με ίδια μέσα σχολείο για τα ορφανά, τι ευγενικότερο. Και η ανταπόδοση; Τον πέταξαν σε έναν πρόχειρο τάφο, χωρίς παπά, σαν το σκυλί. Πήγαν τη νύχτα άνοιξαν τον τάφο του και έριξαν άσβηστο ασβέστη επειδή κάποτε αστειευόμενος είπε, πως σε τρείς μέρες θα αναστηθεί. Ακόμη και νεκρό τον φοβόνταν, ίσως ακόμη και τώρα.
Το κράτος τι έκανε; Τίποτα. Τον απομόνωσε, τον σκότωσε, τον εξαφάνισε. Ο Καΐρης ήταν από τους πρωτεργάτες της Επανάστασης, αλλά και βοήθησε ποικιλότροπα το Ελληνικό έθνος. Δάσκαλος του Γένους και ένα από τα πιο φωτισμένα μυαλά της εποχής εκείνης, ήταν κατά κοινή ομολογία, ο Καΐρης. Αντί για ευχαριστώ, τον έριξαν στ’ ανήλιαγα κελιά της φυλακής, λες και ήταν ο χειρότερος εγκληματίας. Ποιόν, έναν γέρο άρρωστο. Μήπως πρόβαλαν το έργο του, εκδώσαν τα βιβλία του; Για χρόνια νομίζαμε ότι έχουν χαθεί όλα, έτσι μας έλεγαν τουλάχιστον. Τώρα μαθαίνουμε πως υπάρχουν πολλά συγγράμματά του ανέκδοτα. Ήταν μίσος και εμπάθεια εναντίον ενός ανθρώπου που δεν μπορούσαν και δεν μπορούν να τον καταλάβουν, ή ο φόβος μήπως δημιουργήσει καινούργια θρησκεία; Το πιθανότερο είναι να ισχύουν και τα δύο και η πολιτεία με την εκκλησία, σε αγαστή συνεργασία ευρισκόμενες πάντα, τον εξανδραπόδισαν.
Η αλήθεια είναι, ότι ο Θεόφιλος Καΐρης ήταν χίλια χρόνια μπροστά. Ποιος μπορούσε να τον καταλάβει; Τον Χριστό τον σταύρωσαν, γιατί είπε στους Εβραίους, για την δύναμη του ενός και μοναδικού Θεού. Το ίδιο είπε και ο Καΐρης, την ύπαρξη ενός Θεού από τον οποίον απορρέουν τα πάντα και στον οποίον οφείλονται τα πάντα. Ένας Θεός υπέρτατος και αναλλοίωτος, Πάνσοφος και αδέκαστος. Άλλωστε αυτό φαίνεται καθαρά, με τον τρόπο που λειτούργησε σαν δάσκαλος. Στην σχολή του είχε μαθητές, από όλα τα κράτη και όλες τις θρησκείες, και αυτό ακριβώς έλεγε: Αν εσύ τον Θεό το λες Βούδα, η Αλλάχ, η Ιεχωβά, η όπως αλλιώς, είναι ο ίδιος Θεός. Σήμερα, 2000 χρόνια μετά τον Χριστό, είμαστε στο ίδιο σημείο, αγκυλωμένοι στα ίδια πράγματα και αναζητήσεις. Εγκλωβισμένοι στα μικροσυμφέροντα και στις ρατσιστικές μας ανασφάλειες. Σημασία έχει η αγάπη, ο σεβασμός (στον άλλο και στο περιβάλλον), η προσπάθεια. Αυτά δίδασκε ο Καΐρης, αυτά τα απλά και Θεϊκά. Εμείς δυστυχώς πάντα, καταπιανόμαστε με τα μικρά και τα ασήμαντα.
Βιβλία για τον Καΐρη
Βιβλία του Θεόφιλου Καΐρη τα οποία τυπώθηκαν είναι: 1) Στοιχεία φιλοσοφίας η των περί τα όντα γενικώτερον θεωρουμένων τα στοιχειωδέστερα-Αθήνα 1851. 2)Γνωστική η των ανθρώπου γνώσεων σύντομος έκθεσης- Αθήνα 1849. 3)Φιλοσοφικά-φιλολογικά- Πάτρα 1875. Επίσης «Σύντομη έκθεση περί αθανασίας της ψυχής κυριοτέρων επιχειρημάτων», «Κοσμοσοφία η το καθολικό αλληλέγγυο» -Βρυξέλλες 1855. Πολλά έργα του σώζονται ανέκδοτα, ομιλίες και επιστολές. Κυκλοφορούν τώρα τα εξής:
1) Γνωστική – στοιχεία φιλοσοφίας – Εισαγωγή-επιμέλεια Νικ. Σινιόγλου.
2) Θ.Καΐρης-Από τη φιλοσοφική ψυχολογία στην θεοσεβική ηθική της Καζολέα- Ταβουλάρη Παναγιώτα – Σύγχρονη φιλοσοφία – Τυπωθήτω.
3) Μανδήλας Κώστας - Θεόφιλος Καϊρης και ο Ελληνικός διαφωτισμός.
4) Πασχάλης Δημήτριος -Ιστορική και φιλοσοφική μελέτη- τυπωθήτω.
Επίσης, θα επανακυκλοφορήσει αυτές τις μέρες βιβλίο του Μανώλη Ρασούλη «Θεόφιλος Καΐρης ο μεγάλος αιρετικός».
