Τι θέση έχουν τα αρχέτυπα στην καθημερινότητά μας, πού βρίσκουν κοινή αναφορά, πού εμφανίζονται και τι σημαίνει η διατήρησή τους;
- Στέλλα Κοντογιάννη
- ΤΡΟΠΟΣ ΖΩΗΣ
Όταν ακούμε ένα άγνωστο παραμύθι, κάποιες φορές μας φαίνεται ότι το έχουμε ξανακούσει. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί μέσα στα παραμύθια υπάρχουν τα αρχέτυπα. Ο Carl Jung πρότεινε ένα διαφορετικό όνομα για το αναδυόμενο αντικείμενό του, την ψυχανάλυση, ενώ η λέξη που δημιούργησε ο Freud για το δικό του αντικείμενο ήταν ψυχο-ανάλυση. Η ψυχανάλυση του Jung συνιστούσε ανάλυση της ψυχής, ανεξάρτητα από την παθολογία. Το πιο σημαντικό στοιχείο της θεωρίας του Jung ήταν ότι ασχολήθηκε με την ατομικότητα ως σύνολο και όχι με την παθολογική συμπεριφορά και το σύμπτωμα. Θεωρούσε ότι για να βελτιωθεί το σύμπτωμα είναι απαραίτητο να δούμε όχι μόνο το παρελθόν του ατόμου, αλλά και το παρελθόν του συνόλου στο οποίο ζει.
Είναι ενδιαφέρον ότι στην θεωρία των αρχετύπων, το αρσενικό και θηλυκό δεν συμπίπτουν με την ιδιότητα του βιολογικού φύλου. Το Μοντέλο προσωπικότητας του Robert Moore, του αρσενικού ως βασιλιά, πολεμιστή, μάγου και εραστή, εξάγεται μέσα από μύθους και λαϊκές αφηγήσεις. Μπορεί κάλλιστα να εκφράζεται σε μια γυναίκα. Αντιστοίχως, η στοργική ιδιότητα του αρχετύπου της Μητέρας μπορεί κάλλιστα να εκφράζεται σε έναν άντρα. Τα βασικά αυτά αρχέτυπα έχουν τη φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά τους. Ο βασιλιάς μπορεί να γίνει τύραννος, ο πολεμιστής να εκφράζεται ως ένας δικτάτορας ενώ ο μάγος ως ένας εκμεταλλευτής. Υπάρχουν οι ώριμες και οι ανώριμες εκδοχές των αρχετύπων, οι οποίες επίσης δεν αντιστοιχούν στις ηλικιακές ομάδες των ατόμων που τις εμφανίζουν. Το παιδί ήρωας μπορεί να αντιστοιχεί σε ένα ηλικιακά ώριμο άτομο αλλά με αγνή προαίρεση.
Αρκετές φορές οι μουσειολογικές εκθέσεις ακολουθούν την βάση των αρχετύπων. Οι θεματικές ενότητες, τα αντικείμενα που δίνεται η έμφαση και η αφήγηση της έκθεσης, ακολουθούν την θεωρία των αρχετύπων. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι γιατί τα αρχέτυπα είναι αντιληπτά και κατανοητά από όλους τους λαούς.
Οι κινηματογραφικές ταινίες, τα λογοτεχνικά έργα, η ζωγραφική, η γλυπτική αλλά και άλλες παραλλαγές των τεχνών, διασώζουν αλλά και στηρίζονται σε αρχετυπικά σύμβολα, τόσο τα φωτεινά όσο και τα σκοτεινά. Το Μοντέλο του αποστασιοποιημένου χειριστικού ανθρώπου, χωρίς ενσυναίσθηση, συναντάμε σε ταινίες όπως το Matrix. Ένα σκοτεινό αρχέτυπο ψυχρού και κυνικού ανθρώπου, προσανατολισμένου στους στόχους του και με την αίσθηση πως λειτουργεί προς όφελος των άλλων. Το αρχέτυπο αυτό περιγράφεται από το εγχειρίδιο DSM - 5 της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρείας ως ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας. Η προσωπικότητα αυτή περιγράφεται σε αρκετά άρθρα τα τελευταία χρόνια ως “η σκοτεινή τριάδα” (ναρκισσιστική, κοινωνιοπαθής, σαδιστική) και απαντάται σε άτομα που έρχονται αρκετά συχνά σε σύγκρουση με τον νόμο.
Έχουν καταγραφεί περισσότερα από 325 αρχέτυπα που αντιπροσωπεύουν το 99% της συμπεριφοράς του ανθρώπου. Ωστόσο, η επίγνωσή τους είναι αρκετά περιορισμένη. Τα πιο γνωστά αρχέτυπα είναι αυτά που περιγράφηκαν από τον Carl Jung στα βιβλία του για τα βασικά αρχέτυπα: της μητέρας, της αναγέννησης, του πνεύματος, του μάγου, του ήρωα, του παιδιού, του σοφού γέροντα, της Σκιάς και της παρθένας.
Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα αρχέτυπα μπορεί να διαφέρει από περιοχή σε περιοχή αλλά η κοινή αντίληψη είναι ένα συγκεκριμένο συμβολικό πρότυπο που έχει διαμορφωθεί στο πέρασμα των αιώνων χωρίς την παρέμβαση της μόρφωσης ή του πολιτισμού. Η ύπαρξη των κοινών αυτών συμβόλων αρχετύπων είναι εμφανής στην τέχνη και την μυθολογία.
Ένα έργο τέχνης, όπως και ένα αντικείμενο καθημερινής χρήσης, μπορεί να φέρουν ένα διάκοσμο που γίνεται αντιληπτός μέσα από τα σύμβολα που έχουν μια πανανθρώπινη σημασία. Τέτοια σύμβολα είναι τα αρχέτυπα.
Υπάρχει μια τάση να συγχέεται το αρχέτυπο με το στερεότυπο. Ωστόσο, το στερεότυπο προέρχεται από την επεξεργασία του εγώ, ενώ το αρχέτυπο υπάρχει στο ασυνείδητο και βρίσκεται χωρίς επεξεργασία. Η απεικόνιση μιας γυναίκας με βρέφος στην αγκαλιά της, ερμηνεύεται ως “μητέρα” ακόμα και όταν δεν υπάρχει πουθενά καμία αναφορά στην περιγραφή του έργου. Η εικόνα ενός γέροντα με μπαστούνι γεννά μέσα μας μια αίσθηση εμπειρίας και σοφίας.